Hukuki Değerlendirmeler
Hukuki değerlendirme, bir olay, işlem veya kararın yürürlükteki normatif düzenlemeler, içtihatlar ve genel hukuk ilkeleri ışığında incelenerek hukuka uygunluğunun yorumlanması olup; yapılan yasal düzenlemelerin şahıs haklarının korunması, yargılamanın adilliği ve hukuki güvenliğin sağlanması bakımından teorik tetkiklerine dayalı bir akademik etkinliktir.
Hukuki değerlendirme, herhangi bir olay, işlem yahut kararın normatif düzlemde incelenerek hukuka uygunluk bakımından analiz edilmesini ifade eder. Bu değerlendirme, yalnızca yazılı hukuk kurallarına dayanmakla kalmaz; aynı zamanda içtihatlar, genel hukuk ilkeleri, sözleşme özgürlüğü, temel hak ve özgürlükler gibi çok katmanlı kaynaklardan da istifade eder. Bu bağlamda hukuki değerlendirmenin mahiyeti, hem pozitif hukukun sınırları hem de adalet fikri ile şekillenir. Hukuki değerlendirmenin amacı yalnızca bir uyuşmazlığı çözmek değil, aynı zamanda gelecekte doğabilecek benzer ihtilaflara dair öngörü ve koruma sağlamaktır.
Hukuki değerlendirme faaliyeti, çoğu zaman bir yargılamanın parçası olarak tezahür eder. Ne var ki bu faaliyet sadece yargı mercilerine hasredilemez. İdari makamlar, düzenleyici otoriteler ve hatta özel hukuk kişileri dahi karar alma süreçlerinde mütalaa ve yorum yoluyla hukuki değerlendirme yapar. Bu değerlendirmeler müteaddiden farklı seviyelerde yapılabilir: Misal olarak normlar hiyerarşisine ilişkin bir anayasal denetim, bir sözleşme hükmünün genel işlem şartlarına aykırılığı ya da bir kamulaştırma işlemindeki kamu yararı kriterinin tartışılması bu kapsamda mütalaa edilebilir.
Bir hukuki değerlendirmenin geçerliliği ve ağırlığı, ekseriyetle dayandığı normatif çerçeve ile yakından ilgilidir. Sadece lafzi yorumla sınırlı kalan, bağlamı gözetmeyen ya da mukabilinde ortaya çıkan sonuçları hesaba katmayan değerlendirmelerin, hem uygulamada hem de teoride sorunlar doğurabileceği izahtan varestedir. Hukuki değerlendirme sürecinde yorum kuralları da merkezi rol oynar; lafzi yorum, sistematik yorum, tarihî yorum ve amaca uygun yorum gibi metotlar bu sürecin temel taşlarını oluşturur.
Peki bir hukuki değerlendirme hangi unsurları içermelidir ki hem dogmatik düzlemde hem de pratikte geçerli addedilebilsin? Her şeyden önce değerlendirme, ilgili normun lafzını ve sistematiğini tetkik etmeli; bu normun konuluş amacını, uygulama kapsamını ve zaman bakımından geçerliliğini irdelemelidir. Ardından, somut olayın özellikleri göz önüne alınarak, normun olayla ilişkisi kurulmalı ve bu ilişkinin sonuçları mantıki tutarlılıkla ortaya konmalıdır. Bu safha, hâliyle müesseselerin ne şekilde tahayyül edildiğini ve hangi hukukî bağlamda işlediğini göstermesi bakımından kritiktir.
Türk hukuku bakımından Yargıtay içtihatları, Anayasa Mahkemesi kararları ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi mukarreratı hukuki değerlendirme sürecinde etkili ve yönlendirici kaynaklardır. Yargıtay’ın müstakar kararları, özelikle borçlar ve ceza hukukuna dair normların uygulanmasında önemli bir rehber işlevi görmektedir. Anayasa Mahkemesi ise temel hak ve özgürlüklerin yorumlanmasında müessir bir rol oynamakta, bilhassa mülkiyet hakkı, ifade özgürlüğü ve adil yargılanma ilkesi bakımından istikrarlı içtihatlar üretmektedir.
Bu değerlendirmelerin Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi kararlarıyla paralellik taşıması, hukukun evrensel prensiplerine bağlılık açısından önemlidir. Bu nedenle, iç hukukta yapılan her değerlendirme, yalnızca ulusal normatif düzenlemeler ışığında değil, uluslararası normatif çevre de dikkate alınarak yapılmalıdır. Misal olarak, bir ceza davasında makul sürede yargılanma hakkının ihlal edilip edilmediği yalnızca 5271 sayılı Ceza Muhakemesi Kanunu hükümleriyle değil, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi hükümleri ile birlikte ele alınmalıdır.
Hukuki değerlendirme faaliyeti çoğu zaman soyut ilkelerin somut olayla bağdaştırılması sürecini gerektirir. Bu noktada “soyut norm-somut olay” diyalektiği kaçınılmaz hâle gelir. Değerlendirme yapan kişi veya merci, normun soyut yapısını somut olayın tafsilâtlı yapısıyla ilişkilendirerek bir hüküm ortaya koyar. Bu süreçte yapılacak en küçük bir hata, neticede hakkaniyete aykırı sonuçlar doğurabilir.
Bu kapsamda bir başka önemli soru akla gelmektedir: Değerlendirmenin tarafsızlığı ve objektifliği nasıl sağlanabilir? Bu soruya verilecek cevap, hukuk sisteminin temel değerleriyle doğrudan ilişkilidir. Tarafsızlık, değerlendirme yapanın kişisel görüşlerinden, sosyal etkilerden ve siyasal telkinlerden ari olmasıyla mümkündür. Objektiflik ise ölçülebilir kriterler üzerinden karar verilmesini gerektirir. Özellikle yargı yerlerinin verdiği kararların gerekçeli ve denetlenebilir olması, objektifliğin kurumsal teminatıdır.
Hukuki değerlendirmenin yapılacağı bağlam da önemlidir. Örneğin bir idari işlem hakkında yapılan değerlendirme ile bir özel hukuk sözleşmesi hakkındaki mütalaa arasında yöntemsel farklılıklar vardır. İdare hukuku alanında “sebep-sonuç” ve “kamu yararı” ilkeleri öne çıkarken, borçlar hukuku değerlendirmelerinde “irade beyanı”, “sözleşme serbestisi” ve “dürüstlük kuralı” esas alınır. Hâlbuki bu farklar, değerlendirme sürecinde yalnızca yöntemi değil, ulaşılan neticeyi de şekillendirir.
Hukuki değerlendirmenin bir diğer boyutu da zamanla değişen toplumsal, teknolojik ve kültürel gelişmeler ışığında normların yeniden yorumlanmasıdır. Anayasa Mahkemesi ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi kararlarında görüldüğü üzere, “canlı anayasa” ve “yaşayan hukuk” yaklaşımı, hukuk normlarının sabit değil, değişen hayatın gereklerine göre yorumlanmasını öngörmektedir. Bu yaklaşım, bilâkis hukuki değerlendirmelerin statik değil, dinamik olması gerektiğini ortaya koymaktadır.
Değerlendirme faaliyetinin sonucunda verilen hükmün dayandığı gerekçenin açık ve anlaşılır olması da hukuk güvenliği açısından zaruridir. Hükmünce oluşturulan değerlendirme, ilgili tarafların hak ve yükümlülüklerini doğrudan etkiler. Bu sebeple verilen kararın ilâm kısmı kadar gerekçe bölümü de dikkatle inşa edilmelidir. Gerekçesiz ya da yetersiz değerlendirmeler, temyiz ve istinaf mercileri nezdinde kararların bozulmasına neden olabilmektedir.
Bir başka boyut ise, değerlendirme sürecinin sistematik bir yaklaşımla yürütülmesidir. Tesadüfi ya da sezgiye dayalı yorumlardan uzak durulmalı; hukuki problem tafsilâtla analiz edilmeli, normatif çerçeveyle mukayese edilmeli ve mantıksal bir sonuca ulaşılmalıdır. Bu sistematik yapı, hem uygulayıcıya hem de kararın muhataplarına açık bir mülâhaza zemini sunar.
Uygulamada hukuki değerlendirmelerin çoğu zaman çeşitli uyuşmazlıkların önleyici çözüm aracı olarak kullanıldığı görülmektedir. Özellikle ticari ilişkilerde sözleşme öncesi ve sonrası yapılan hukuki mütalaalar, muhtemel riskleri bertaraf edici etki doğurur. Şöyle ki, önleyici hukukî mütalaa, ihtilafın doğmadan bertaraf edilmesini mümkün kılarken; uyuşmazlık sonrası yapılan değerlendirmeler, çözüm sürecinde belirleyici rol oynar.
Hukuki değerlendirme faaliyeti teknik bilgi, deneyim ve sistematik yaklaşım gerektirir. Bu itibarla, bireylerin ya da kurumların karşılaştıkları hukukî problemleri sağlıklı biçimde analiz edip doğru çözümlere ulaşabilmeleri için bu tür değerlendirmelere ihtiyaç duydukları açıktır. Bilhassa ceza yargılamalarında, suç isnadının ağırlığı, delil değerlendirmesi ve hak kaybı riskleri dikkate alındığında, yapılan her yorumun ve çıkarılan her sonucun özenle inşa edilmesi gereklidir. Bu nedenle, nitelikli bir değerlendirme süreci, yalnızca hukuka uygunluğu değil, hakkaniyeti de sağlayacak bir çerçeve sunar. Bu çerçevede yürütülen değerlendirmelerden istifade etmek, bireylerin ve kurumların korunmasını sağlayacağı gibi, yargılama süreçlerinin daha adil ve şeffaf yürütülmesine de katkı sağlayacaktır.